به گزارش دیدبان، محسن الویری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در نشست «طرح واره ای برای تاریخ کاوی در قرآن» که به همت پژوهشگاه مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد، ابتدا با چند مقدمه به ذکر پیوندهای قرآن و تاریخ پرداخت و گفت: قرآن و تاریخ به گونه های مختلفی به هم پیوند خورده اند و به معنایی به هم نیازمند هستند، البته مراد من از نیاز قرآن به تاریخ، نیازمندی فهم قرآن به دانش تاریخ است.

سودمندی های تاریخ برای قرآن

وی ادامه داد: قرآن در چند محور به تاریخ نیازمند است؛ ابتدا شاید اثبات اصالت قرآن است که نیازمند تاریخ است. اینکه از کجا بدانیم که متنی که اکنون در دست ما است همان متنی است که به دست پیامبر رسیده است، نیازمند آگاهی از تاریخ است. می دانید مهمترین روش اصالت قرآن روش تواتر است که جز از طریق تاریخ، قابل کشف نیست. بنابراین اثبات اصالت قرآن از هر طریقی خدمتی است که تاریخ به قرآن می کند.

نظریه تاریخ مندی قرآن

وی تصریح کرد: هر کدام از نظریه های تاریخ مندی قرآن برای اثبات مدعای خود از تاریخ بهره مند می شوند. همچنین باید توجه کنیم که قرآن چون به تدریج سامان یافته است، یک متن متغیر و غیرثابت است.

الویری گفت: شیوه دیگر، تاریخ گذاری قرآن است که یکی از مهمترین و پرچاذبه ترین سرفصل های مربوط به قرآن است که در واقع می توان به طور مثال از سیر نزولی آیات در آن نام برد. به صحنه آوردن قرآن و بهره گیری از آیات در متن زندگی متضمن این است که آگاهی کاملی از سیر نزول آیات داشته باشیم.

وی در ادامه افزود: اما درباره سیر نزول سوره حداقل ۱۷ نظریه وجود دارد که مورد بحث ما نیست. یکی از روش های پیشنهادی برای سیر نزول آیات، روش تاریخ گذاری است.

الویری همچنین گفت: درون مایه های قرآنی اگر بخواهد فهم شود، باید آگاهی تاریخی داشته باشیم. همانطور که می دانید شیوه بیان قرآن از شیوه های دیگر متفاوت است و در واقع رویدادهای تاریخی را برایمان بیان نمی کند و سیر نزول، شأن نزول و درس های ناسخ و منسوخ در همینجا می تواند مورد توجه قرار بگیرد.

وی یادآور شد: آگاهی یافتن از فهمِ مراد قرآن، نیازمند آگاهی تاریخی است. اگر از ساحت قرآن به ساحت تاریخ بیاییم، دانش تاریخ هم نیازمندی هایی به قرآن دارد به ویژه اگر از یک رویکرد بومی با این وظیفه که یک دانش بومی داشته باشیم به قضیه نگاه کنیم، اگر یک دانش بخواهد بومی شود باید با بیان ارزش ها و معیارهای آنها تطابق داشته باشد و قرآن باید در آن در نظر گرفته شود.

الویری تصریح کرد: شاید هیچ مورخی در مورد تاریخ به اینکه تاریخ برای آخرت ما سودمند است توجه ویژه نکرده باشد، البته کم هم نیستند مورخانی که بر این نکته تاکید کرده اند.

مسئله بودگی تاریخ برای قرآن

نکته دوم این است که در این حیطه هایی که برشمرده شد لاجرم باید از معلومات تاریخی قرآن آگاهی داشته باشیم. بحث نخست این است که تاریخ برای قرآن یک مسئله به شمار می آید.

وی افزود: یک نگاه واقع بینانه به قرآن نشان می دهد که وحی، رویکردی مسئله محور دارد. همانطور می دانید سه نوع نگرش به مسئله می توان داشت و قرآن این سه نوع را گوشزد کرده است؛ یک نوع آن همان مشکله عمومی است که با دانش سیاست گذاری سازگار است. یک نوع دیگر آن، آن است که مردم از آن مسئله آگاهی ندارند و قرآن می کوشد تا آن مسائل را برای آنها روشن کند.

الویری با بیان اینکه حجم انبوه آیات قرآن این مسئله را حکایت می کند که دین، تاریخ را یک مسئله می داند و بی توجهی به تاریخ یک مسئله مهم است گفت: دین این مسئله را حس کرده و یکی از مشکلات بشر، بی توجهی به تاریخ است و دین برای آن راهکار ارائه می کند. بخش زیادی از آیات قرآن به مباحث تاریخی می پردازد مانند تشویق مستقیم قرآن به مطالعه تاریخ یا اینکه مخاطب را بر می انگیزد که به سراغ تاریخ برود و در کل سه پنجم آیات قرآن را آیات تاریخی تشکیل می دهند؛ اینها هم نشان می دهد که تاریخ برای قرآن یک مسئله بوده است.

وی افزود: بحث دیگر نظام معنایی تاریخ نگری و تاریخ نگاری قرآن است. اگر تاریخ را به مثابه یک شاخه معرفتی در نظر بگیریم چگونه در قرآن انعکاس یافته است؟ همانطور که می دانیم خود واژه تاریخ در قرآن به کار نرفته اما اگر فردی بخواهد درباره آن بحث کند باید به سراغ چه کلماتی برود. قرآن بحثش را درباره تاریخ به مثابه یک شاخه معرفتی در قالب الفاظی مطرح می کند که باید بر روی آن کار شود، مانند کاری که ایزوتسو درباره نام خدا در قرآن انجام می دهد. قرآن درباره تاریخ از ۲۸ واژه مختلف صحبت می کند و ما اکنون نمی دانیم که کدام واژه کانونی است (مانند واژه آیه، اثر، یوم، ایام و ...) این واژگان ۲۸ گانه تاریخ نگری و تاریخ نگاری قرآن را بیان می کند.

الویری ادامه داد: ویژگی های عمومی پرداختن تاریخ در قرآن بحث دیگری است که به آن برای جایگاه تاریخ در قرآن نیازمندیم. می توانیم در کنار اعجاز دیگر مانند اعجاز زبانی اعجاز تاریخی را هم برشمرد که البته بر روی آن کار زیادی صورت نگرفته است.

مباحث تاریخی در قرآن چگونه انعکاس یافته است؟

الویری در ادامه سخنان خود با طرح بحثی مبنی بر اینکه مباحث تاریخی در قرآن چگونه انعکاس یافته است، گفت: مباحث تاریخی در قرآن به دو دسته قانونمندی ها و رویدادها تقسیم می شود که هر کدام از این سرفصل ها، به سرفصل های کوچکتری تقسیم می شوند. سرفصل قانونمندی ها به دو سرفصل شیوه بیان قانونمندی و بیان خود قانون ها می تواند تقسیم بشود. خود شیوه بیان قانونمندی ها در قرآن به چند گونه بیان شده است؛ گاه قانون ها به صراحت بیان شده اند و قرآن بر آنها تاکید کرده است و گاهی به صراحت بیان نمی کند. گاهی قانون را باید از سیاق آیات قرآن استخراج کرد.

وی افزود: همچنین قوانین را از ۴ منظر می توان تقسیم بندی کرد. از نظر مربوط بودن به کلیت تاریخ یا جوامع درون تاریخ، از نظر قلمرو که گاه مربوط به انسان به حیث فردی و گاه انسان به حیث اجتماعی و گاه به حیث گروهی خاص از انسانها است.

الویری اظهار داشت: از نظر نقش انسانها در تاریخ هم قرآن نگاه خاصی دارد از جمله اینکه از نظر تعلق به جبهه حق یا باطل بودن و حتی اینکه تاریخ را صحنه حق و باطل بدانیم خود یک آموزه قرآنی است.

وی در پایان با یادآور شدن اینکه در قرآن ۱۵۰ سنت داریم، گفت: سنت های تاریخی هم بخشی از این سنت ها هستند و رویدادها هم به سه دسته اقوام و گروه ها، شخصیت ها و سرزمین ها تقسیم شده اند.

منبع: مهر